't Metafoorke 3

Van niets

Over

gezond verstand naar de toekomst van

Onze Cultuur

 Dat een beetje gezond boerenverstand kan leiden tot veel minder alledaagse inzichten is zeker geen voorpaginanieuws meer. En toch stellen we ons weer tot doel dat de haas wordt gevangen door een koe, de hamvraag is echter hoe? Wel, deze historie begint ergens op een ingebeelde erf, waar we meteen die koe bij de horens vatten en aanvangen met enkele goed uit hun kluiten gewassen voorbeelden.

Neem nu het alom ge-loof-de biologisch tuinieren, waarbij het gebruik van pesticiden op natuurlijke wijze vermeden kan worden doordat verschillende planten elkaar als het ware helpen om schadelijk ongedierte en ziektes af te houden. Zo’n veld diverse, samenwerkende planten vertoont dus nieuwe “emergente” eigenschappen die individuen of zelfs een hele serre vol met individualisten nooit kunnen opbrengen. Men zegt dat ze een (eco)systeem vormen. Belangrijk is in te zien dat complexe systemen veel meer impliceren dan hun onderdelen of objecten alleen en dat dit zijn oorsprong vindt in de specifieke relaties tussen de objecten onderling binnen het systeem en met de omgeving, maar vooral ook in de relaties van het systeemniveau met de objecten en met de omgeving, wat resulteert in emergente fenomenen.

http://arxiv.org/ftp/nlin/papers/0506/0506028.pdf

Met dat de besproken planten op hun beurt ook als systemen beschouwd kunnen worden (met name een groep van cellen), wordt duidelijk dat systemen hiërarchisch in elkaar passen, van subsystemen over systemen naar supersystemen enz, zie figuur http://pcp.lanl.gov/books/CursusHeylighen.doc.

In ons universum, denk bijvoorbeeld aan levende organismen, ontstaan zo’n structuren spontaan door eenvoudige maar subtiele mechanismen, die neerkomen op aanhoudende differentiatie (variaties) door toevallige fouten bij het kopiëren of voortplanten samen met de onvermijdelijk toenemende onderlinge interacties gevolgd door relaties, waaruit eerst beperkingen maar dan nieuwe mogelijkheden tot samenwerking vloeien wat verder leidt tot integratie. De best aan de omstandigheden aangepaste systemen hebben betere kansen en nemen op termijn het voortouw onder druk van natuurlijke selectie. De evolutie drijft dus systemen gestaag in de richting van toenemende structurele complexiteit, waarbij een groep die voordien slechts bestond uit min of meer samenhangende objecten stilaan een eigen identiteit ontwikkelt die niet meer reduceerbaar is tot eigenschappen van zijn componenten alleen: men zegt dan dat er een supersysteemtransitie heeft plaatsgevonden. Dit is het gedroomde scenario voor elke Team Builder: van vele ezels naar één ploeg!  Maar hiermee is de kous niet af.

Beschouw nu de aloud be-proef-de kunst van het (niet over)koken van (koeien)melk. Hier komt het erop aan (methaan)gas te geven maar niet te veel, zodat de toegevoerde warmte net overeenkomt met de ogenblikkelijke minimale kookenergie. Om dit te realiseren weet zelfs een kalf dat er geregeld moet worden, eerst wat meer dan weer wat minder en als nodig terug wat meer enz. Eigenlijk fungeert de kok hier als controlesysteem en oh wee als hij faalt.

Controlesystemen vinden we de laatste tijd dan ook overal, het is zelfs de kern van onze alvast be-ken-de “ISO”, zie figuur http://en.wikipedia.org/wiki/Image:PDCA.gif.

Ook hier zien we de essentie van een regelkring: PLANNEN legt het doel vast (bijvoorbeeld je Klant (diegene die gebruikt wat jij produceert) tevreden stellen). DOEN is dan produceren. CHECKEN is nagaan of je Klant werkelijk tevreden is met je product. ACT is het bijsturen van je doelen (bijvoorbeeld volgens de (veranderende) eisen van je Klant). Hoe slecht je ook begint te produceren, als je deze kring enkele malen effectief doorloopt zal je Klant echt tevreden raken en ook jezelf, indien je een overtuigt altruïst bent tenminste. ISO is bijgevolg zo’n schijnbaar gemakkelijk recept om diep gelukkig te worden, de moeilijkheid zit echter in het woordje effect-ief: bedrieglijk zoet is het geurtje van Karma!

Een controlesysteem is derhalve in staat zichzelf aan te passen aan steeds (sneller, zie MF2) veranderende omstandigheden, zodat zijn fitness toeneemt (beter aangepast, stabieler en flexibeler). Een systeem met zijn controlesysteem om zijn variaties te sturen naar zijn doel, maximale fitness, in functie van de veranderende omgeving noemt men een metasysteem (zie MF1). Opmerkenswaardig is dat zowel “structuren” als “doelen”, beide fundamentele elementen uit de systeemtheorie, emergente kenmerken zijn van evolutionaire processen, ze ontstaan spontaan. Pech voor de creationisten onder ons.

Maar ook zulke metasystemen kunnen en zullen daarom hiërarchische metastructuren vormen, waarbij de doelen van de onderliggenden gewijzigd worden door de bovenliggenden in een eindeloos streven naar nog betere fitness. Telkens er zo een nieuw niveau uitkristalliseert spreekt men van een metasysteemtransitie. Nu heeft er een illustere cyberneticus een sequentie opgesteld van de meest ingrijpende metasysteemtransities in de evolutie op onze Aarde. De keuze van deze mijlpalen is, zoals iedere vrije keuze, onvermijdelijk arbitrair en dus aanvechtbaar, maar berust toch onmiskenbaar op het verstandelijk inzicht van een expert in dit vakgebied, zie http://pespmc1.vub.ac.be/posbook.html.

Eenvoudige reflex (= controle van de beweging)

Zoals wanneer een spier samentrekt bij een prikkel. Onveranderlijk, statisch.

Complexe reflex (= controle van de eenvoudige reflex)

Indien de reactie afhangt van meerdere samen verwerkte prikkels. Voorwaardelijk, statisch.

Leren of associëren (= controle van de complexe reflex)

Nieuwe reacties ontstaan snel op nieuwe prikkels en worden opgeslagen en aangepast aan veranderingen. Flexibel, dynamisch.

Denken (= controle van het associëren)

Het geheugen is zo sterk ontwikkeld dat nog niet gebeurde omstandigheden verbeeld en geëvalueerd worden. Abstracte symbolen worden volgens combinatieregels gemanipuleerd. Zeer hoge mate van vrijheid die leidt tot creativiteit. Geen directe koppeling meer met de fysische wereld.

Cultuur (= controle van het denken)

De taal, concepten en redeneerregels die ons denken mogelijk maken maar tevens beperken worden grotendeels bepaald door de maatschappelijke cultuur waarin we ingebed zijn. Nieuwe concepten en nieuwe regels ontstaan in een cultureel maatschappelijk proces, waarop individuen geen controle meer hebben.

Tot nu toe is de culturele evolutie echter nog voornamelijk een niet gestuurd en blijkbaar niet erg efficiënt proces van blinde variatie en natuurlijke selectie van de meest bruikbare concepten. Naarmate maatschappij en cultuur complexer worden, t.t.z. zowel de verscheidenheid als de verbondenheid nemen toe, komen er echter meer en betere systemen en methoden te beschikking om systematisch nieuwe concepten en methoden te ontwikkelen. Bijvoorbeeld de wetenschappelijke methode, filosofische analyse, artistieke exploratie, toegepaste wetenschappen die technologie leveren (die heel deze evolutie nog eens versnellen): computers en programmas die als maar meer “meedenken”, ultra snelle communicatie met hoge capaciteit voor de uitwisseling en discussie van ideeën, ongeacht de geografische locatie van de informatie. Het ziet er echt naar uit dat wij aan de vooravond staan van een metasysteemtransitie naar een totaal nieuw en hoger niveau van maatschappelijke organisatie.

Helemaal verbluffend is nu dat dit juist de invulling is van de open vraag uit een vorige analyse (zie MF2), zodat de ganse gedachte nog eens aan kracht wint!

Een redelijk plausibel beeld voor dit imminente hogere systeemniveau is de metafoor van het Globale Brein (the Global Brain), d.w.z. het intelligente systeem dat ontstaat uit de integratie van alle bereikbare mensen en computers op onze planeet, waarbij het informatienetwerk de rol speelt van zenuwstelsel dat informatie overbrengt, maar dat ook op gestuurde wijze nieuwe concepten, theorieën en toepassingen helpt te ontwikkelen, zodat uiteindelijk het geheel een vorm van globaal bewustzijn tot stand brengt, een entiteit die dan kwalitatief onvergelijkbaar superieur is aan individuele mensen. Schitterend is de toekomst voor de gelukkigen, maar tot nu toe leerden we uit ervaring dat de werkelijkheid zelfs onze scherpzinnigste verbeelding steeds vele malen over→treft.