Hebben wij het geweten?
Globus Hypercubus [1]
Andromeda, onze zuster, is hemels mooi maar duizelingwekkend ver. Zelfs haar licht heeft 2,5 miljoen jaar nodig om tot hier te geraken. Het begeesterende hiervan is dat ik me net zo goed kan voorstellen hoe het er aan toe gaat tussen quarks in een proton van een koolstofatoom uit een organische molecule ergens in de biosfeer, die zachte blauw-groene schoot van Onze-Lieve-Planeet Aarde, zo gemoedelijk heen en weer wiegend om de heerlijk warme Zon, daar ergens in een van de uitlopers van een spiraalarm, tussen de 300 miljard andere sterren van onze Moedermelkweg…
Bach is nooit echt mijn ding geweest maar de diepgaande associatie met Escher en Gödel was een absoluut meesterlijke interdisciplinaire ingave.[2] Waarheid en onwaarheid blijken in vele gevallen definitief buiten bereik te liggen van het beperktere “bewijzen”, was de onweerlegbare formele conclusie. Dus, wat echt zeker is, is dat we nooit alles met absolute zekerheid zullen weten. En, gezien we onze best onderbouwde wereldbeelden juist trachten te baseren op zulke wiskundige constructies, zal onze kennis voor eeuwig onvolledig blijven. Maar eigenlijk weten we dit al lang uit praktische ervaring: het grootste deel van onze Geschiedenis bestaat uit massa’s details die fundamenteel vergeten zijn, voor altijd gewist door de mist van het verleden. En maar gelukkig ook, denk maar aan alle dingen die niet “goed” of “de moeite waard” waren. De tijd heeft duidelijk iets onomkeerbaar en dit is precies de “zin” van de tijd, die zo alle aanhoudende ontwikkelingen mogelijk maakt. En wat nog moet komen is al even ongrijpbaar als wat is geweest, in feite is voorspellen even moeilijk als “na”spellen. Voor beide gevallen maken we modellen, die ons toelaten de tijd (virtueel) te forceren, om toch een kijkje te gaan nemen op ogenblikken buiten de grenzen van ons bevattelijke “nu”.
Het was een controversiële tijd, toen men luid scandeerde: “Arbeid maakt Vrij!”[3] en hoewel dit dikwijls letterlijk en mis geïnterpreteerd is geworden, heeft deze spreuk toch iets mythisch en universeels. Hiertoe dient de interpretatie verruimd naar de huidige context: arbeid is niet meer enkel fysische energie (hoewel onontbeerlijk) maar meer en meer mentale wilskracht voor het aanhoudend verwerven, verwerken en gebruiken van kennis. Dit vergt grote inspanningen die niet zonder moeite gepresteerd kunnen worden. Indien we ons, in de hedendaagse maatschappij, niet steeds opnieuw en altijd open en kritisch opstellen, vervallen we snel tot slaven van alom aanwezige misleidend vereenvoudigende verleidingen. Vrijheid van denken en dus ook van handelen is slechts mogelijk door permanente assimilatie van kennis tot bruikbare begrippen. Enkel relevante kennis laat ons toe zinvolle uitspraken te genereren over de processen in de wereld.[4] Aldus zal alles wat betekenis heeft, onze kennis doen toenemen en, vanuit cybernetisch oogpunt (cybernetes is het klassiek Griekse woord voor stuurman), is kennis juist een model van de werkelijkheid, dat we dan kunnen inzetten om een koers te bepalen en aan te houden.
Het is een strijd van tienduizenden jaren geworden maar nu hebben we uiteindelijk de vrijheid in ons bereik om planetaire doelen en middelen zelf te kiezen.[5] Dit houdt natuurlijk ook verantwoordelijkheid voor de gevolgen in, wat de waaier aan mogelijkheden gunstig beperkt. Zo’n gerichte terugkoppeling door reflectie is een regellus, waarbij de keuzes worden beïnvloed door onvermijdelijk onvolledige kennis. Vrije wil manifesteert zich dus algemeen als een eigenschap van complexe doelgerichte controle systemen [6] met gedrag tussen puur toeval en perfecte voorspelbaarheid.[7]
Catechismus animalis. De prille lente ging op zijn einde, de blakende zomer zou weldra in volle glorie opkomen. Voor de jonge Jumbo was de grote dag, waar hij al zo lang naar had uitgekeken, eindelijk aangebroken. Alle volwassen dieren uit het bos hadden hem, in een plechtige stoet, naar de geheime plek gebracht. Daar stond hij nu, op de rand van een diepe afgrond, met alle Ouderen in een wijde boog rond hem. Zou hij het op kunnen brengen de grote sprong in het leven (of was het de dood) te wagen?
Ze stonden daar allen zo rustig en ingetogen naar hem te kijken, dat hijzelf op het punt stond in paniek weg te rennen. Net toen maakte Grote Gnoe enkele passen in zijn richting. Statig hield hij een prachtige zwarte veer in de hoogte, sprak enkele klaarblijkelijk zeer gewichtige woorden in een bombastische jungletaal, die de meeste dieren trouwens reeds lang niet meer begrepen, en gaf dan die zwarte veer uitermate plechtig aan Jumbo, die hem trillend op zijn pootjes, totaal onder de indruk, in bezit nam. En dan zei Grote Gnoe, op eerbiedwaardige toon: “Jumbo, deze Heilige Veer zal je beschermen. Zolang je hem vasthoudt zal je niet neerstorten. Zo kan je met een gerust hart leren vliegen. Ga nu en spring!”
Een raaf, die mee stond toe te kijken, boog naar zijn buurman toe en fluisterde: “Maar da’s toch allemaal onzin, het is helemaal geen heilige veer, m’n lichaam staat er vol van! Waarom maakt die Gnoe onze Jumbo nu blaasjes wijs?”. Waarop zijn buurman hem snel en krachtig tot orde dwong: ”Zwijg! Straks raakt Jumbo nog in verwarring en springt hij helemaal niet!”.
De ene gedachte na de andere flitste door Jumbo’s hoofd, in een niet te beheersen vloed van herinneringen en overpeinzingen. Zijn lot was nu eventjes volledig in zijn eigen handen, dacht hij. Maar was hij wel klaar voor deze onherroepelijke actie? De inzet was alles wat hij had geleerd en verwerkt tot wat hij nu was geworden. Hij voelde echter dat dit rijkelijk onvoldoende was voor een volledig rationele beslissing. Juist omdat hij ervan bewust was dat hij nooit “alles” zou weten en nog minder “alles” zou begrijpen was deze ultieme stap er een van vertrouwen. Maar kon hij wel echt vertrouwen op de “Raad van Wijzen”? Of zouden ze al die moeite gedaan hebben om hem uiteindelijk, in een opwelling van onvoorstelbaar cynisme, ceremonieel ten onder te laten gaan? Neen, zo bekeken moest hij hen wel vertrouwen, hoewel hij niet echt geloof achtte aan de krachten van die veer.
En zo kwam het dus, dat Jumbo zijn oren spreidde en met een grote zwier het onbekende in dook. De adembenemende versnelling vervormde zijn gezicht en prikkelde zijn buik. Hij klemde de veer nog steeds stevig in zijn slurf en poogde zijn val onder controle te krijgen, door met zijn oren te sturen, wat na een beetje proberen reeds aardig lukte. Het duurde niet lang en hij zweefde genietend door de felblauwe lucht, grote cirkels makend, hoog boven de starende menigte. Algauw voelde hij zijn zelfvertrouwen zodanig gegroeid dat hij niet aarzelde de veer los te laten, zodat hij, nu Volledig Vrij, nog sierlijkere figuren aan het gespante ten toon kon stellen.[8]
Diogenes zette ooit de hemelachterpoort op een kier. Met de (meetbare) “natuur” als enige referentie, bevatten zijn hoogst excentrieke ideeën echter de kiem van het ongebonden denken, paradoxaal genoeg een van de peilers van onze moderne maatschappij en een voorwaarde om het passieve “geloven” te kunnen vervangen door het actieve “vertrouwen”, gebaseerd op kennis en beoordeling. In dit opzicht is geloven een eerder riskante eenzijdige overgave die de weg opent voor manipulatie en (machts)misbruik, in tegenstelling tot dynamische wederkerige vertrouwensrelaties waar kennis, evenwicht, gevoel, intuïtie en ervaring de duurzaamheid bepalen.[9]Vanwege het hoogst relatieve karakter van wat goed of slecht is, zijn de te maken keuzes dikwijls uiterst moeilijk. Hiertoe is de mens echter in de loop van zijn ontstaan geleidelijk aan steeds beter voor uitgerust geraakt. De mechanismen zijn complex en de structuur bestaat uit ettelijke hiërarchische lagen van informatieverwerkingsprocessen, met toenemende capaciteit van abstractie.[10] De grote lijnen hiervan kunnen we als volgt uittekenen, waarbij de onderste of diepste lagen tevens de primitiefste (oorspronkelijkste) zijn en waarvan de output de input is voor de hogere. Benadrukt dient te worden dat deze voorstelling slechts een opsplitsing is van een sterk verweven realiteit, met als doel bepaalde, hier relevante, aspecten te verhelderen voor een beter begrip.
Input Proces Output Systeem driver type
Fenomeen filtreren Gegevens (extern)
Geheugen structureren Informatie (extern)
Intelligentie integreren Kennis doelgericht
Bewustzijn denken Wijsheid doelbewust
Geweten beoordelen Zingeving zinbewust
Onze zintuigen nemen fenomenen in onze “omgeving” waar. Alzo worden toestanden en gebeurtenissen, bestaande uit een onuitputtelijke rijkdom aan details, gefiltreerd en gecodeerd tot een (berg) gegevens. Filtreren gaat gepaard met een enorm verlies aan details, die dus slechts voor een deel waargenomen en gecodeerd worden, t.t.z. herleid tot gegevens die opgenomen kunnen worden in het geheugen. De gecodeerde gegevens zijn dan verwerkbaar tot informatie door ze verder te klasseren en te ordenen. De beschikbare informatie integreren tot kennis, is wat we intelligentie noemen. Ook hier gaat er, door abstrahering, weer een deel verloren, maar ontstaat er ook nieuwe synthese-informatie. Intelligentie opent zo de weg voor doelgerichte systemen. Eenmaal (zelf)bewustzijn emergeert, dankzij recursieve reflexieve terugkoppelingen, kan, in doelbewuste systemen, denken tot wijsheid leiden. Keuzes worden dan in een ruimer betekeniskader geplaatst om de best mogelijke te selecteren. Nietzsche verwoordde dit met “Bewust worden van iets komt neer op het expliciteren van de motivaties ervoor.”. Het hoogste niveau van controle is het geweten, dat ervoor zorgt slechts die acties te weerhouden, waarvan de gevolgen beantwoorden aan de meest verheven doelen. Deze doelen zijn zeer abstract en vormen de essentie van ons leven, zij geven dus een “zin” aan het leven, een houvast om steeds onze richting te kunnen bepalen. Opvallend is dat, hoe bewuster een “brein” wordt, hoe ruimer het overzicht is waarover het beschikt, om zijn ruimtelijke en tijdelijke omgeving te beschouwen, waarbij retrospectieve causale analyse en prospectieve complexe planning een hoofdrol spelen.[11] In feite komt dit neer op een steeds groter bereik van zijn toegankelijke “nu”. Het geweten van zinbewuste systemen refereert dan naar een holistisch plaats- en tijdloos bereik.
Ethiek, waarvan ik denk dat het ten gronde zou moeten liggen aan succes, leert ons dat er basisprincipes opgesteld kunnen worden om effectief te leven, en dat de mensheid enkel waar succes en langdurig geluk zal kunnen ervaren als zij deze principes leert integreren tot haar diepste eigen. Parafrase op [12].
Wat is het onderscheid tussen goed en kwaad? Dit is erg afhankelijk van hoe men een situatie beschouwd. Er zijn echter wel evolutionaire waarden die ons een leidraad kunnen bieden bij zulke evaluaties. Keuzen zijn dus niet puur subjectief of willekeurig. Wie zou er nuchtere argumenten tegen de volgende waarden kunnen inbrengen:
- stabiliteit, evenwicht, robuustheid, duurzaamheid
- variatie, innovatie, exploratie, experimentatie
- diversiteit, verscheidenheid
- autonomie, zelforganisatie
- adaptatie, inpassing in het grotere geheel
- vermogen tot (re)productie
- efficiënt gebruik van grondstoffen en energie
Specifiek voor doelgerichte systemen, en dus ook voor menselijke individuen en maatschappijen, kunnen we nog een aantal bijkomende waarden vermelden:
- inzicht in eigen doelen of voorkeuren
- controle, beheersing van de eigen situatie
- reserves, buffers
- sensitiviteit, waarnemingsvermogen
- kennis, intelligentie
- kracht, energie, vermogen tot actie
Een van de harde problemen die steeds opnieuw opduiken, bij pogingen ethische waarden op te stellen, is de verscheurende prioriteitskeuze tussen individueel en algemeen belang. Ruimer komt het er op neer dat er dikwijls contradictorische streefdoelen zijn, afkomstig van verschillende of concurrerende systeemcontroleniveaus.
Een aangrijpend beschreven en verfilmd archetypisch voorbeeld hiervan is als HAL, het doelbewuste computerbrein van het ruimteschip Discovery, in een intern conflict verstrikt geraakt, wanneer hij de ware aard van hun verkenningsopdracht zonodig tracht verborgen te houden voor Bowman en Poole, terwijl hij eveneens als taak kreeg informatie te verzamelen en hierover volledig (eerlijk) te rapporteren. Vooreerst manifesteert zich dit door kleine fouten. Moest HAL voldoende tijd gekregen hebben zou hij de crisis misschien vreedzaam hebben kunnen oplossen, maar toen hij met afkoppelen bedreigd werd verdedigde hij zichzelf, omdat zijn eigen bestaan op het spel stond. [13]
Fitness blijkt, in het evolutionair wereldbeeld, de basiswaarde te zijn, waar alle andere van afgeleid kunnen worden. En zeggen dat Darwin’s originele tautologie hier aan ten grondslag ligt: het lijkt namelijk evident dat steeds de “besten” overblijven. Maar laat ons nu dieper ingaan op dit uitzonderlijk toepasselijk begrip, waarvan de betekenis, als bij wonder, tweeledig complementair is [14]:
- Intern: goede conditie, gezond, robuust, wat leidt tot absolute functionele optimalisatie: zelfstandigheid en onafhankelijkheid.
- Extern: aangepast, passend, geschikt, wat leidt tot relatieve functionele optimalisatie: past in zijn omgeving.
Om hun fitness te optimaliseren, dient er actief naar gestreefd systemen te integreren, te beginnen met het op elkaar af stemmen van de doelen. Zowel voor de mens als voor maatschappijen is het harmoniseren van doelstellingen een eerste stap om vervolgens ook de bevoegdheden en middelen aangepast toe te wijzen, zodat controle op de geschikte plaats kan gebeuren. Hierdoor kan de stimulerende stress tot gezonde verhoudingen beperkt worden.
In dit kader past de toepassing van de Nobel Prijs Economie 2004, waar werd aangetoond dat o.a. het vroegtijdig, door centrale banken, publiceren van rentevoetwijzigingstrategieën, de markt toelaat zich hier op voor te bereiden, met op termijn een zeer gunstige economische impact als gevolg.[15]
Een ander voorbeeld is de moeizame integratie van de Europese Unie, waarbij het ontzettend moeilijk blijkt via kleine stapjes bevoegdheden rationeel te herverdelen, volgens de (cybernetisch bevestigde) gouden regel van de subsidiariteit, zodat enerzijds beslissingen steeds genomen kunnen worden op een zo laag mogelijk niveau, t.t.z. zo lokaal mogelijk, terwijl anderzijds overkoepelende instanties gecreëerd worden, om op hoger niveau de globalere coördinatie te garanderen. Het schandelijk falen van de broodnodige Europese Conventie, een echt (meta)kader voor de bepaling van de werking van het hele systeem, was precies een gevolg van het toepassen van ondergeschikte nationale (meta)wetten: het bovenliggende niveau moest eraan geloven doordat sommige landen referenda uitschreven ter raadpleging van nog lagere niveaus, de brede bevolking, over materies waar ook nu nog helemaal geen voeling voor aanwezig is.
Een duidelijk andere aanpak heeft bv. de Russische federatie, die met ijzeren tucht probeert zijn betwistbare integriteit te vrijwaren. In de zoo van bestuursorganen, badend in een poel van democratische relativiteit, betichten de vastberaden haaien de steeds maar onderhandelende dolfijnen van tijdverspillende naïviteit. Blijven dus de nooit aflatende dreigingen van “Double Think”[16], ook na de ostentatieve afbraak van de Berlijnse muur, terwijl het idee van “Big Brother” zelfs tot bejubeld publiek vermaak opgerukt is. Min of meer subtiele culturele corruptie leidt dan, indien niet tijdig en correct bijgestuurd, onvermijdelijk tot totale maatschappelijke degeneratie.
Götterdämmerung. Het is een ware uitdaging de motivatie op peil te houden om de niet te stoppen waterval aan (des)informatie, waar we dagelijks mee overspoeld worden, zinbewust te blijven sorteren en verteren. Een aanhoudende vrije en kritische maar tevens constructieve beoordeling door studenten, actieve burgers, consumenten, kiezers, enz. is onontbeerlijk ter handhaving en ontwikkeling van onze waarden en normen. Het grote gevaar is het overdadig comfortabel leven dat we leiden, waarvan de inpakt op de ruimere omgeving nu gevaarlijk ontkoppeld is: living (and dying) “Comfortably Numb”[17]. Deze ontkoppeling van systeemniveaus is een gevolg van de enorme cybernetische afstand tussen sommige subcontrolesystemen.
Voor onze hersenen is er bv. een feitelijke ontkoppeling tussen het (hogere) bewustzijn en het (lagere) neuronensubstraat: we kunnen ons met gemak hele delen van een reis bewust voorstellen (hier is heel wat rekencapaciteit voor nodig), terwijl we veel moeite hebben bewust met wat getallen uit het hoofd te rekenen.
Hoe zou de uitslag zijn van een intercellulair referendum over het repetitief op peil brengen van zijn nicotine niveau door een roker? T.o.v. zijn lichaam heerst de verslaafde als een geïsoleerde despoot, ongevoelig voor elke ratio en noodkreet van een ruime absolute meerderheid van zijn eigen lichaamscellen. Deze ontkoppeling is natuurlijk maar tijdelijk, tot er ernstige signalen doordringen op hogere niveaus.[18]
De uit de hand lopende actuele klimaattoestanden vergen duidelijk een globale aanpak.[19] Maar dit betekent niet enkel een coherent beleid van alle landen (Verenigde? Naties…) maar ook van alle (bewuste) burgers. In feite is er dringend nood aan integratie van alle betrokken doelgerichte systemen om ervoor te zorgen dat we, redelijk beheerst, blijvend zullen kunnen genieten van de schitterende biodiversiteit waaruit we voortkomen. Dit geldt dan letterlijk voor die oh-zo-gezonde vis op ons bord.[20] Absurde overbevissing blijft echter, om uiteenlopende redenen, een waanzinnig dagelijks feit.
Maar waar is dit dan toch allemaal voor nodig, wat is de zin van het leven?
In overeenstemming met het Evolutionair Systemisch Wereldbeeld (ESW), waar we nu toch al heel wat over besproken hebben, is de zin van het leven het streven naar fitness. Hoewel dit een zeer abstract, complex en multidimensioneel concept is, zijn er zeer veel, onderling verschillende manieren, om het fit zijn te verhogen. Ieder zinbewust individu moet dus nog steeds zijn eigen keuzen maken en beslissingen nemen, afhankelijk van zijn of haar specifieke situatie, maar het ESW kan hierbij ongetwijfeld een leidraad bieden.
Biedt dit alles dan enige garantie tot gelukkig zijn?
Het is niet zozeer de externe, objectieve situatie die geluk produceert, maar de perceptie of het gevoel dat men de situatie beheerst, dat er geen onoverkomelijke problemen zijn of zullen opduiken. Dit verklaart waarom, bij gebrek aan fitness, zoveel mensen, die schijnbaar alles hebben om gelukkig te zijn, toch depressief worden of zelfmoord plegen. Vandaar dat de kern van de psychoanalyse precies het blootleggen van verborgen of onderdrukte motivaties behelst, het bewust maken van het onbewuste, aldus Freud. Het op grote schaal falen van dit alles is weergegeven in het slot van Wagner’s monumentale opera tetralogie “Der Ring des Nibelungen” waar op onevenaarbaar dramatische wijze, als de totale culturele ondergang onafwendbaar geworden is door interne corruptie, de zelfvernietiging plaats vindt van heel de heersende maatschappelijke orde.[21]
Voor we het gordijn onverbiddelijk laten zakken, nog een laatste overpeinzing, in een poging een vinger te leggen op een van die verblindende voorbeelden van ons perverterend taalgebruik. Wat indien we nu eindelijk eens, in al onze dierbaarste uitingen, het begrip “ ik houd van …”, wat eenzijdig en vreselijk possessief is, zouden vervangen door “ik fit …”. Pffft…
Referenties:
[1]: Ontvouwing van een 4-dimensionale kubus in 3 dimensies: http://mathpaint.blogspot.com/2007/03/corpus-hypercubus.html
Bredere wetenschappelijke context: http://www.btinternet.com/~connectionsinspace/Navigating_the_Site/navigating_the_site.html
[2]: Van de grenzen van de logica tot (artificiële) intelligentie http://nl.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6del,_Escher,_Bach
[3]: De oorsprong van de spreuk: http://en.wikipedia.org/wiki/Arbeit_macht_frei
[4]: Epistemologie, over de betekenis en de structuur van kennis: http://pespmc1.vub.ac.be/Papers/Turchin/dialog.pdf
[5]: Evolution, die neue Synthese, Wege in die Zukunft, Club of Rome, Europa Verlag, ISBN 3-203-50968-7
[6]: Metafoorke 3, “Over de toekomst van Onze Cultuur”
[11]: Memory Evolutive Systems, een wiskundig model van het bewustzijn: http://perso.orange.fr/vbm-ehr/AnintroT.htm
[17]: Pink Floyd, The Wall: http://www.answers.com/comfortably+numb?gwp=11&ver=2.3.0.609&method=3
[18]: DNA schade door roken promoot mutant-kinderen http://www.techno-science.net/?onglet=news&news=4293
[21]: Wagner, Der Ring des Nibelungen: http://www.answers.com/topic/der-ring-des-nibelungen?method=26&initiator=CANS
No comments:
Post a Comment